Το πλεονέκτημα των κατόχων τίτλου μάστερ στο σκάκι απέναντι στους αρχάριους βρίσκεται στα πρώτα δευτερόλεπτα σκέψης για την επόμενη κίνηση. Αυτή η ταχύτατη, οδηγούμενη από τη γνώση αντίληψη, που μερικές φορές αποκαλείται διαίσθηση ή ενόραση, παρατηρείται και σε ειδικούς των πιο διαφορετικών τομέων ανθρώπινης δραστηριότητας. Όπως ο μάστερ του σκακιού μπορεί να ανακαλέσει στη μνήμη του τις κινήσεις σε ένα παιχνίδι που έπαιξε, έτσι και ένας φτασμένος μουσικός μπορεί να ανασυνθέσει την παρτιτούρα μιας σονάτας που άκουσε μόλις μια φορά. Και όπως ο μάστερ του σκακιού βρίσκει συνήθως την καλύτερη κίνηση αστραπιαία, έτσι κι ένας έμπειρος γιατρός μπορεί μερικές φορές να κάνει μια ακριβή διάγνωση από την πρώτη ματιά που θα ρίξει στον ασθενή.
Πώς οι ειδικοί στους διάφορους τομείς αποκτούν αυτές τις καταπληκτικές ικανότητες; Πόσο οφείλονται σε εγγενές ταλέντο και πόσο σε εντατική εκπαίδευση; Οι ψυχολόγοι αναζητούν απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μελετώντας τους ειδικούς στο σκάκι. Τα αποτελέσματα σχετικών μελετών ενός αιώνα έχουν αρχίσει τώρα να οδηγούν στη διατύπωση νέων θεωριών, που εξηγούν πώς οργανώνεται η νόηση και ανακτά πληροφορίες από τη μνήμη. Αυτές οι μελέτες ίσως επιδράσουν και στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Πλεονεκτήματα του σκακιού στη μελέτη της νόησης
Η ιστορία των ειδικών στο ανθρώπινο είδος ξεκινά από την περίοδο του ανθρώπου κυνηγού. Ο έμπειρος κυνηγός μπορεί να καταλάβει όχι μόνο που ήταν νωρίτερα το θήραμα, αλλά και πού θα πάει μετά. Η ικανότητα αυτή, όπως έδειξαν επανειλημμένες μελέτες, αναπτύσσεται γραμμικά από την παιδική ηλικία και μέχρι την ηλικία των 30 ετών.
Η ικανότητα στο σκάκι μπορεί να μετρηθεί, να αναλυθεί σε συστατικά στοιχεία, να υποβληθεί σε εργαστηριακά πειράματα και να παρατηρηθεί εύκολα στο φυσικό της περιβάλλον, τους τόπους διεξαγωγής πρωταθλημάτων και τουρνουά. Γι' αυτό επιλέχτηκε το σκάκι για τον έλεγχο των θεωριών της νόησης.
Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι γκράντμαστερ του σκακιού στηρίζονται στη γνώση ενός τεράστιου αριθμού διαφορετικών διατάξεων των κομματιών πάνω στη σκακιέρα, που μπορούν να προκύψουν κατά την εξέλιξη ενός παιχνιδιού. Ορισμένοι διατύπωσαν τη θεωρία ότι οι γκράντμαστερ οργανώνουν αυτήν την πληροφορία σε μεγαλύτερα «κομμάτια», που μπορούν να ανακτηθούν γρήγορα από τη μνήμη μακράς διάρκειας και να προσαρμοστούν και γίνουν αντικείμενο παραπέρα διαχείρισης στη μνήμη εργασίας. Άλλοι επέκτειναν την ιδέα των «κομματιών» θεωρώντας ότι μάλλον πρόκειται για ολόκληρα μοτίβα, με παραμέτρους τη θέση μερικών κομματιών, που οι ειδικοί στο σκάκι μπορούν γρήγορα και άνετα να προσαρμόσουν στο παιχνίδι που παίζουν, «γνωρίζοντας» «αυτόματα» ποια είναι η καλύτερη επόμενη κίνηση.
Απαραίτητη η μακρόχρονη και επισταμένη προσπάθεια
Εκείνο στο οποίο συμφωνούν όλοι οι ερευνητές είναι ότι απαιτείται τεράστια προσπάθεια, ώστε να δημιουργηθούν αυτές οι δομές πληροφοριών στο μυαλό των σκακιστών. Χρειάζεται περίπου 10 χρόνια σκληρής δουλειάς, για να γίνει κανείς ειδικός σε οποιοδήποτε τομέα. Ακόμα και τα παιδιά - ιδιοφυΐα, περνούν απ' αυτή τη διαδικασία, με τη διαφορά ότι αρχίζουν πιο νωρίς από τους άλλους. Η θεωρία αυτή εξηγεί το γεγονός ότι όλο και κατεβαίνει το ηλικιακό όριο που τα παιδιά καταφέρνουν να κατακτήσουν τον τίτλο του γκράντμαστερ (το 1958 ήταν 15 έτη, σήμερα είναι 12,5 έτη). Ο λόγος είναι ότι περισσότερα παιδιά μπορούν τώρα να μελετήσουν περισσότερες παρτίδες σκακιού και μπορούν να αναμετρηθούν με δύσκολους αντιπάλους (έστω κι αν αυτοί είναι ηλεκτρονικοί υπολογιστές).
Ο Α. Ερικσον, ένας από τους ερευνητές του τομέα, τονίζει ότι εκείνο που έχει σημασία, δεν είναι η εμπειρία αυτή καθαυτή, όσο η «κοπιώδης μελέτη», που αναγκάζει το μαθητή να αντιμετωπίζει συνεχώς προβλήματα που είναι ένα μικρό βήμα πέρα από τις ικανότητες που ήδη κατέχει. Γι αυτό, οι άνθρωποι που ασχολούνται από χόμπι με το σκάκι ή τη μουσική, μπορεί να αφιερώσουν δεκάδες χιλιάδες ώρες χωρίς να προχωρήσουν ποτέ πέρα από το επίπεδο του ερασιτέχνη, ενώ ένας σωστά εκπαιδευμένος μαθητής μπορεί να τους προσπεράσει σε σύντομο χρονικό διάστημα. Εχει διαπιστωθεί ότι ο χρόνος που οι σκακιστές παίζουν σε τουρνουά επηρεάζει πολύ λιγότερο την πρόοδό τους, απ' ότι η επισταμένη μελέτη. Η μεγαλύτερη αξία του χρόνου που αφιερώνεται κατ' αυτόν τον τρόπο βρίσκεται (πέρα από τη χαρά του παιχνιδιού) στον εντοπισμό των αδυναμιών του παίχτη.
Πάντα ένα βήμα πιο κοντά στον υψηλό στόχο
Ακόμα και οι αρχάριοι επιδίδονται σε εργώδη προσπάθεια στην αρχή και γι' αυτό βελτιώνονται γρήγορα. Αλλά όταν φτάσουν ένα συγκεκριμένο στόχο που έχουν βάλει, οι περισσότεροι άνθρωποι χαλαρώνουν. Τότε η επίδοσή τους γίνεται αυτόματη και ανεπίδεκτη σε παραπέρα εξέλιξη. Αντίθετα, εκείνοι που ξέρουν πώς να μαθαίνουν, κρατούν το μυαλό τους ανοιχτό, ώστε να ελέγχουν, να κριτικάρουν και να βελτιώνουν τις πνευματικές τους ικανότητες, πλησιάζοντας τα μέτρα που θέτουν οι κορυφαίοι του τομέα τους.
Στο πέρασμα των δεκαετιών το μέσο επίπεδο ανεβαίνει σε όλους τους τομείς. Οι κορυφαίοι στο σκάκι των αρχών του εικοστού αιώνα αν έπαιζαν σήμερα θα ήταν εκατοντάδες πόντους κάτω από τη βαθμολογία των σημερινών γκράντμαστερ. Ομως, αν σήμερα, στην εποχή του Κασπάροφ, υπάρχουν ηλεκτρονικοί υπολογιστές και βάσεις δεδομένων με ανοίγματα, κλεισίματα και κάθε λογής βαριάντες στο σκάκι, στην εποχή του Καπαμπλάνκα δεν υπήρχαν. Ανθρωποι όπως αυτός, ή ο Μπαχ, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν στη μουσική, έπρεπε να αντισταθμίσουν αυτή την έλλειψη με εξαιρετική δημιουργική δύναμη.
Ταλέντο; Ποιο ταλέντο;
Όσον αφορά το ταλέντο, το 2002 έγινε μελέτη σε Βρετανούς παίκτες σκακιού, από ερασιτέχνες μέχρι επίπεδο γκράντμαστερ, από την οποία δεν προέκυψε καμία συσχέτιση ανάμεσα στις ικανότητές τους στο σκάκι και τις άλλες πνευματικές τους ικανότητες.
Αν και κανείς μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει να προβλέψει ποιος θα γίνει βαθύς γνώστης ενός τομέα της ανθρώπινης γνώσης, ένα αξιοσημείωτο πείραμα έδειξε ότι σίγουρα μπορούν να γίνουν ειδικοί με την κατάλληλη εκπαίδευση. Το πείραμα το έκανε ο Ούγγρος Λάζλο Πόλγκαρ, που εκπαίδευε στο σκάκι τις τρεις κόρες του επί 6 ώρες την ημέρα, με αποτέλεσμα η μια να γίνει διεθνής μάστερ και οι άλλες δύο γκράντμαστερ. Μάλιστα, η νεότερη, η Τζούντιθ, ηλικίας 30 ετών σήμερα, είναι 14η στον κόσμο (σε άντρες και γυναίκες). Δεν είναι, επίσης, τυχαίο, ότι τα παιδιά - ιδιοφυία στο σκάκι πολλαπλασιάστηκαν από την εποχή που ο Πόλγκαρ δημοσίευσε ένα βιβλίο για τον τρόπο που εκπαίδευσε τις κόρες του.
Πώς οι ειδικοί στους διάφορους τομείς αποκτούν αυτές τις καταπληκτικές ικανότητες; Πόσο οφείλονται σε εγγενές ταλέντο και πόσο σε εντατική εκπαίδευση; Οι ψυχολόγοι αναζητούν απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μελετώντας τους ειδικούς στο σκάκι. Τα αποτελέσματα σχετικών μελετών ενός αιώνα έχουν αρχίσει τώρα να οδηγούν στη διατύπωση νέων θεωριών, που εξηγούν πώς οργανώνεται η νόηση και ανακτά πληροφορίες από τη μνήμη. Αυτές οι μελέτες ίσως επιδράσουν και στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Πλεονεκτήματα του σκακιού στη μελέτη της νόησης
Η ιστορία των ειδικών στο ανθρώπινο είδος ξεκινά από την περίοδο του ανθρώπου κυνηγού. Ο έμπειρος κυνηγός μπορεί να καταλάβει όχι μόνο που ήταν νωρίτερα το θήραμα, αλλά και πού θα πάει μετά. Η ικανότητα αυτή, όπως έδειξαν επανειλημμένες μελέτες, αναπτύσσεται γραμμικά από την παιδική ηλικία και μέχρι την ηλικία των 30 ετών.
Η ικανότητα στο σκάκι μπορεί να μετρηθεί, να αναλυθεί σε συστατικά στοιχεία, να υποβληθεί σε εργαστηριακά πειράματα και να παρατηρηθεί εύκολα στο φυσικό της περιβάλλον, τους τόπους διεξαγωγής πρωταθλημάτων και τουρνουά. Γι' αυτό επιλέχτηκε το σκάκι για τον έλεγχο των θεωριών της νόησης.
Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι γκράντμαστερ του σκακιού στηρίζονται στη γνώση ενός τεράστιου αριθμού διαφορετικών διατάξεων των κομματιών πάνω στη σκακιέρα, που μπορούν να προκύψουν κατά την εξέλιξη ενός παιχνιδιού. Ορισμένοι διατύπωσαν τη θεωρία ότι οι γκράντμαστερ οργανώνουν αυτήν την πληροφορία σε μεγαλύτερα «κομμάτια», που μπορούν να ανακτηθούν γρήγορα από τη μνήμη μακράς διάρκειας και να προσαρμοστούν και γίνουν αντικείμενο παραπέρα διαχείρισης στη μνήμη εργασίας. Άλλοι επέκτειναν την ιδέα των «κομματιών» θεωρώντας ότι μάλλον πρόκειται για ολόκληρα μοτίβα, με παραμέτρους τη θέση μερικών κομματιών, που οι ειδικοί στο σκάκι μπορούν γρήγορα και άνετα να προσαρμόσουν στο παιχνίδι που παίζουν, «γνωρίζοντας» «αυτόματα» ποια είναι η καλύτερη επόμενη κίνηση.
Εκείνο στο οποίο συμφωνούν όλοι οι ερευνητές είναι ότι απαιτείται τεράστια προσπάθεια, ώστε να δημιουργηθούν αυτές οι δομές πληροφοριών στο μυαλό των σκακιστών. Χρειάζεται περίπου 10 χρόνια σκληρής δουλειάς, για να γίνει κανείς ειδικός σε οποιοδήποτε τομέα. Ακόμα και τα παιδιά - ιδιοφυΐα, περνούν απ' αυτή τη διαδικασία, με τη διαφορά ότι αρχίζουν πιο νωρίς από τους άλλους. Η θεωρία αυτή εξηγεί το γεγονός ότι όλο και κατεβαίνει το ηλικιακό όριο που τα παιδιά καταφέρνουν να κατακτήσουν τον τίτλο του γκράντμαστερ (το 1958 ήταν 15 έτη, σήμερα είναι 12,5 έτη). Ο λόγος είναι ότι περισσότερα παιδιά μπορούν τώρα να μελετήσουν περισσότερες παρτίδες σκακιού και μπορούν να αναμετρηθούν με δύσκολους αντιπάλους (έστω κι αν αυτοί είναι ηλεκτρονικοί υπολογιστές).
Ο Α. Ερικσον, ένας από τους ερευνητές του τομέα, τονίζει ότι εκείνο που έχει σημασία, δεν είναι η εμπειρία αυτή καθαυτή, όσο η «κοπιώδης μελέτη», που αναγκάζει το μαθητή να αντιμετωπίζει συνεχώς προβλήματα που είναι ένα μικρό βήμα πέρα από τις ικανότητες που ήδη κατέχει. Γι αυτό, οι άνθρωποι που ασχολούνται από χόμπι με το σκάκι ή τη μουσική, μπορεί να αφιερώσουν δεκάδες χιλιάδες ώρες χωρίς να προχωρήσουν ποτέ πέρα από το επίπεδο του ερασιτέχνη, ενώ ένας σωστά εκπαιδευμένος μαθητής μπορεί να τους προσπεράσει σε σύντομο χρονικό διάστημα. Εχει διαπιστωθεί ότι ο χρόνος που οι σκακιστές παίζουν σε τουρνουά επηρεάζει πολύ λιγότερο την πρόοδό τους, απ' ότι η επισταμένη μελέτη. Η μεγαλύτερη αξία του χρόνου που αφιερώνεται κατ' αυτόν τον τρόπο βρίσκεται (πέρα από τη χαρά του παιχνιδιού) στον εντοπισμό των αδυναμιών του παίχτη.
Πάντα ένα βήμα πιο κοντά στον υψηλό στόχο
Ακόμα και οι αρχάριοι επιδίδονται σε εργώδη προσπάθεια στην αρχή και γι' αυτό βελτιώνονται γρήγορα. Αλλά όταν φτάσουν ένα συγκεκριμένο στόχο που έχουν βάλει, οι περισσότεροι άνθρωποι χαλαρώνουν. Τότε η επίδοσή τους γίνεται αυτόματη και ανεπίδεκτη σε παραπέρα εξέλιξη. Αντίθετα, εκείνοι που ξέρουν πώς να μαθαίνουν, κρατούν το μυαλό τους ανοιχτό, ώστε να ελέγχουν, να κριτικάρουν και να βελτιώνουν τις πνευματικές τους ικανότητες, πλησιάζοντας τα μέτρα που θέτουν οι κορυφαίοι του τομέα τους.
Στο πέρασμα των δεκαετιών το μέσο επίπεδο ανεβαίνει σε όλους τους τομείς. Οι κορυφαίοι στο σκάκι των αρχών του εικοστού αιώνα αν έπαιζαν σήμερα θα ήταν εκατοντάδες πόντους κάτω από τη βαθμολογία των σημερινών γκράντμαστερ. Ομως, αν σήμερα, στην εποχή του Κασπάροφ, υπάρχουν ηλεκτρονικοί υπολογιστές και βάσεις δεδομένων με ανοίγματα, κλεισίματα και κάθε λογής βαριάντες στο σκάκι, στην εποχή του Καπαμπλάνκα δεν υπήρχαν. Ανθρωποι όπως αυτός, ή ο Μπαχ, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν στη μουσική, έπρεπε να αντισταθμίσουν αυτή την έλλειψη με εξαιρετική δημιουργική δύναμη.
Ταλέντο; Ποιο ταλέντο;
Όσον αφορά το ταλέντο, το 2002 έγινε μελέτη σε Βρετανούς παίκτες σκακιού, από ερασιτέχνες μέχρι επίπεδο γκράντμαστερ, από την οποία δεν προέκυψε καμία συσχέτιση ανάμεσα στις ικανότητές τους στο σκάκι και τις άλλες πνευματικές τους ικανότητες.
Αν και κανείς μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει να προβλέψει ποιος θα γίνει βαθύς γνώστης ενός τομέα της ανθρώπινης γνώσης, ένα αξιοσημείωτο πείραμα έδειξε ότι σίγουρα μπορούν να γίνουν ειδικοί με την κατάλληλη εκπαίδευση. Το πείραμα το έκανε ο Ούγγρος Λάζλο Πόλγκαρ, που εκπαίδευε στο σκάκι τις τρεις κόρες του επί 6 ώρες την ημέρα, με αποτέλεσμα η μια να γίνει διεθνής μάστερ και οι άλλες δύο γκράντμαστερ. Μάλιστα, η νεότερη, η Τζούντιθ, ηλικίας 30 ετών σήμερα, είναι 14η στον κόσμο (σε άντρες και γυναίκες). Δεν είναι, επίσης, τυχαίο, ότι τα παιδιά - ιδιοφυία στο σκάκι πολλαπλασιάστηκαν από την εποχή που ο Πόλγκαρ δημοσίευσε ένα βιβλίο για τον τρόπο που εκπαίδευσε τις κόρες του.
